БичлэгТэдний тухай ам дамжин яригдаж ирсэн зарим жишээг дурдахад XIX зууны сүүл, ХХ зууны эхэн /1862-1964 он/ үед хуучин Түшээт хан аймгийн Боргжигон цэцэн вангийн хошууны /одоогийн Төв аймгийн Баянжаргалан сум/ нутагт Мижидийн Тавхай нутгийнхний нэрлэснээр “Гялан Тавхай” хэмээх хүн амьдарч байжээ. Тавхайтай нутаг нэгт үе чацуу Данайн Гэндэн, Боор Яринпил гэдэг гайхамшигтай хурдан хүмүүс байсан ч Тавхай хурдны хувьдз гарамгай, хол зайд бусдаасаа илүү аж. Гялан Тавхай ядарсан зарим нөхөддөө явганаар улаа нэхэж яаруу ажлаар дүрэмддэг элч нарыг ямар ч гэсэн зам хаадаг, гурван өртөө газрыг гудиггүйхэн нэхчихдэг нэгэн байв. Элчийн гурав дахь морь эцэхийн туйлд хүрдэг нь Тавхайн тэсвэртэй хурд сүүлдээ нэмэгддэгийнх юм гэсэн домог яриа монголчууд гүйлтийн ямар ч шайд гүйх чадвартайн нотолгоо юм.
Автономит Монгол улс 1911 онд байгуулагдаж орос цэргийн сургагч нарыг урин ирүүлж монгол цэргийн дарга нарыг бартаат гакар гүйх, уртад харайх, чулуу алсад шидэх зэрэгт сургаж, ийм журмаар дайчдын бие бялдрыг чийрэгжүүлэн хөнгөн атлетикийн зарим төрөл хөгжих эхлэл суурь тавигдсан байна.
1930-аад оны дунд үеэс хөнгөн атлетикийн сонгомол зай, төрөл дэлгэрч эхэлсэнч нийтлэг хөгжлийг хараахан олоогүй учир Монгол ардын хувьсгаль армийн дайчид 1000 м-т гүйх уртад байрнаас болон гүйлтээс харайх, гранат шидэх төрлөөр хичээллэж байв.
1945 онд спорт клуб “Хүч”, “Хилчин” байгуулагдаж хөнгөн атлетикийн уралдаан тэмцээн зохиож, үзүүлэх тоглолт хийдэг байсан нь уг спортыг өргөн олонп сурталчлахад ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
Мөн 1946 онд Улаанбаатар хотод спортын сайн дурын Ард, Хөдөлмөр, Соёл, Цэрэг зэрэг нийгэмлэгүүд байгуулагдан үйл ажиллагаагаа явуулсанаар хөнгөн атлетикийн спортыг хөгжүүлэхэд томоохон хувь нэмэр оруулжээ. Улаанбаатар хотын Биеийн тамир спортыг хороонд 1976 онд бүтцийн өөрчлөлт хийж хөнгөн атлетикийн төрлийг хариуцсан зааварлагчтай болж хөнгөн атлетикийн төрлөөр Улаанбаатар хотын аварга шалгаруулах тэмцээнийг тогтмол явуулах болжээ.
БНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн 1947 оны 4 сарын 25-ны өдрийн шийдвэрээр Биеийн тамир, спортын улсын нэгдсэн бодлогыг эрхлэх төв байгууллага БНМАУ-ын СнЗ-ийн дэргэдэх Биеийн тамир, спортын хэргийг эрхлэх хороо байгуулагдаж улмаар 1960 онд Монголын Биеийн тамир спорт эвлэлийн төв зөвлөл /МБТСЭ/ нэртэй олон нийтийн байгууллага болон өргөжив.
Биеийн тамир спортын төв байгууллага бий болсноор хөнгөн атлетикийн спорт хүн амын нийтлэг хүрээллийг олж 1958 оноос ерөнхий боловсролын болон тусгай дунд, их, дээд сургуулиудын сургалтын хөтөлбөрт заавал орох хичээлд ийн хичээл орох болов.
Хөдөлмөр батлан хамгаалахад бэлэн /ХБХБ/ тэмдгийн I, II, III ангиллын нормативт 100м, 1500м-ийн гүйлт, урт, өндрийн харайлт, бөөрөнцөг түлхэлтийн төрөл орж спортын сайн дурын нийгэмлэгүүдийн дэргэд хөнгөн атлетикийн секц, бүлгэм тогтмол хичээллэдэг болов.
Хөнгөн атлетикийн уралдаан тэмцээний тогтолцоо үүссэн нь
Ардын хувьсгалын 18 жилийн ойгоор зохиогдсон улсын чанартай уралдаан тэмцээнийг эс өгүүлвэл 1940-өөд оны дунд үеийг хүртэл зөвхөн аймаг, хотын төвд уралдаан тэмцээн явагддаг байжээ.
3000 залуусын жагсаал, гимнастикийн тоглолтоор эхэлсэн улсын анхдугаар спартикиад 1946 оны 7 сарын 11-нд АХ-ын 25 жилийн ойн баяраар хөнгөн атлетикийн уралдаан тэмцээн 100м, 300м, 1000м, 4х100м, 4х200м-ийн буухиа гүйлт , урт өндрийн харайлт, зээрэнцэг, бөөрөнцөг, гранат шидэлтийн төрлөөр явагдаж 232 тамирчин оролцон үзэгч олны сонирхлыг ихэд татсан сайхан арга хэмжээ болсон байна.
Спартикиадын эмэгтэйчүүдийн 100м-т 42, уртын харайлтанд 18, өндрийн харайлтанд 18, эрэтэйчүүдийн 1000м-т 20, 3000м-т 28, уртын харайлтанд 20, өндрийн харайлтанд 19 тамирчин оролцжээ.
1946-1954 оны АХ-ын ойн баяраар зохиогдсон спартикиад нийтийн биеийн тамирын хөдөлгөөний өрнөлт тамирчдын ур чадварын том үзлэг, ард түмний спортын томоохон баяр болж байв.
Спартикиадын арга хэмжээ нь спортыг төв, орон нутагт хөгжүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн юм.
1957 онд улсын аварга шалгаруулах тэмцээн, 1959 онд нийслэл хотын өвлийн аварга шалгаруулах уралдаан тэмцээн зохиож байсан нь манай оронд бүтэн жилийн сургалт дасгалжуулалтыг явуулах зайлшгүй нөхцөлийг бий болгосон.
Үүний үр нөлөөгөөр зэрэг, цолтой тамирчин, хичээллэгчдийн тоо байнга өсч нэгэн үе1990 оны улсын статистикийн дүн бүртгэлээр хөнгөн атлетикаар хичээллэгчид 98878, зэрэг уолтой тамирчид 6403-т хүрч байсан удаатай.
1949 онд анх удаа хилийн дээс алхаж албан ёсны олон улсын тэмцээнд оролцсон хүн бол олон талт авьяаслаг тамирчин Д.Агваандугар байлаа. Тэрээр 1949 онд Будапешт хотноо Дэлхийн Залуучууд Оюутны их наадамд 100 м гүйлт, урт, өндрийн харайлтын төрөлд амжилттай оролцож, О.Цэрмаа 800м-ийн зайд II байр эзэлж олон улсын тэмцээнээс анхны мөнгөн медалийг эх орондоо авчирсан байна.
Улаанбаатар хотноо анх удаа 1957 оны 6 сарын 21-23-ны өдрүүдэд БНХАУ, БНСАУ, ЗСБНАБуриад, БНМАУ зэрэг улс оролцсон Азийн социалист орнуудын олон улсын тэмцээнд:
Д.Агваан 400 м-ийн зайд алтан медаль
Х.Цэндээхүү 100м-ийн зайд мөнгөн медаль авч олон улсын спортын тавцанаа медальт байрны төлөө найдвартай өрсөлдөх үүздийг баттай нээсэн юм. Азийн социалист орнуудын олон улсын хоёр дахь тэмцээн 1960 оны 10 сарын 24-25-нд БНАСАУ-ын Пхеньян хотноо болж манай тамирчид:
Эмэгтэйчүүдээс:
Д.Долгоржав уртын харайлтанд 4м 46 см харайж хүрэл медаль
Т.Цэрэндолгор бөөрөнцөг түлхэлтэнд 10 м33 см-ийн амжилт үзүүлж хүрэл медаль
4х100м-ийн буухиа гүйлтэнд Д.Туяа, С.Тэрбиш, Ц.Дэжидмаа, Д.Долгоржав нар мөнгөн медаль
Эрэгтэйчүүдээс:
-Д.Агваан 400м-ийн зайд 50.6 секунд гүйж мөнгөн медаль
-С.Даваадорж зээрэнцэг 44м 80см шидэж хүрэл медаль
-Д.Бат-Очир 800 м-ийн зайд 2.04,8 секунд гүйж хүрэл медаль
-4х100м-ийн буухиа гүйлтэнд С.Цэдэвсүрэн, Г.Жигжидсүрэн, Д.Янжмаа, Д.Агваан нар хүрэл медаль
-4х400м-ийн буухиа гүйлтэнд Д.Бат-Очир, Б.Бадрах, Д.Агваан, Д.Янжмаа нар 3.36,6 секунд гүйж мөнгөн медалийг эх орондоо авчирсан түүхтэй юм.
Уул амжилтыг улам бататган Хельсинк хотноо 1962 оны 8 сард болсон Дэлхийн оюутан залуучуудын Их наадамд Д.Намжилмаа бөөрөнцөг түлхэлтээр, эрэгтэйчүүдийн 4х400м-ийн буухиа гүйтэнд Ю.Бмябаа, Д.Янжмаа, Е.Дондог, Г.Мягмаржав нар хүрэл медалийг тус тус авсан билээ. Куба улсын нийслэл Гавана хотод 1967 оны 10 сард болсон Олимпийн эрх олгох олон улсын тэмцээнд Д.Намжилмаа зээрэнцэг шидэлтээр мөнгөн медаль авч олимпод оролцох эрхийг авсан түүхтэй. 1971 оны 3 сард Москва хотод өвлийн олон улсын тэмцээнд Б.Энхбаатар 60 м-ийн зайд 6.6 секунд хурдалж мөнгөн медаль хүртсэн.
Казакстан, Киргиз, Туркмен, Москва, БНАСАУ, Өвөрмонгол, Буриад улсын баг тамирчидтай уулзалт тэмцээнийг 1958, 1960, 1961, 1972, 1979, 1986, 1987, 1991 онд тус тус зохиож амжилт ур чадвараа ахиулж байжээ.
1977 онд Будапештэд зохиогдсон Үйлдвэр хоршооллын олон улсын спартикиадад Б.Энхбаатар уртын харайлтад алтан медаль, 1977 онд БНАГУ-ын Халле хотод зохиогдсон “Владимир Церпик”-ийн тэмцээнд Б.Батцэнгэл 800 м-т хүрэл медаль, 1978 оны 6 сард Софи хотод явагдсан “Народна Младеш” сонины нэрэмжит, олон улсын “Гран при” тэмцээнээс С.Сарантуяа 1500м-т алтан медаль, 10000м-т Б.Мөнхдалай хүрэл медаль хүртэж, 1987 онд БНПАУ-ын Зелоногур хотод болсон олон улсын тэмцээнээс Ц.Одонбаяр 100м-ийн зайд мөнгөн медаль, 2003 онд Японы Тояама хотод болсон олон улсын марафон гүйлтийн 21 км-ийн 0975 м-ийн зайд Б.Сэр-Од, Б.Батцэцэг нар хүрэл медаль, 2003 онд Бээижн хотноо болсон олон улсын “Екедин буухиа” тэмцээний 10000м-ийн зайд хүрэл медаль, 2004 онд Саүл хотноо болсон олон улсын наадмын 1500м-ийн зайд Л.Отгонбаяр мөнгөн медаль, 5000м-ийн изайд алтан медаль, Б.Сэр-Од 5000м, 10000м-ийн зайд алтан медаль хүртсэн.
Б.Батцэцэг 2004 онд Тайваньд болсон Зүүн Азийн марафон гүйлт 42 км 195 м-ийн зайд мөнгөн медалийг эх орондоо авчирсан билээ.
